Halı Nedir Kilim Nedir? Halı ve Kilim Arasındaki Farklar Nedir?

Bir toplumun maddi manevi değerlerinin somut olarak yansıtılmasında el sanatlarının büyük bir etkisi ve önemi vardır. El sanatlarının ortaya çıkmasında o toplumun coğrafyası, yaşam biçimi, kültürü, beğenileri ve geleneklerinin rolü büyüktür. Bundan daha önemlisi ise bu değerlerin bir sonraki kuşağa aktarılmasında el sanatları başrol oynamaktadır. El sanatlarının birçok dalı vardır.

Bu makalemizde; Türk halkı için özel bir yeri olan ve Anadolu insanının yaşam biçimi ve zevkinin tüm inceliklerini, letafetini, zarafetini ilmek ilmek dokunarak üzerinde renk renk desen desen üzerinde taşıyan yüzyıllardır hiç eskimeyen dokuma sanatlarından: "halı" ve "kilim"in ne olduğuna, halı ve kilim arasındaki farkların neler olduğuna bakacağız...

Şimdi gelin hep birlikte halı ve kilimi tanıyıp arasındaki farklara tek tek bakalım... 

Halı Nedir?

Tarihi insanlık kadar eski olan halı; yere ya da mobilya üzerine serilmek, duvara gerilmek üzere çoğunluğu yünden, bazen de ipekten yapılmış, kısa tüylü, nakışlı ya da nakışsız örme ve dokuma bir yaygı olarak adlandırılır.

Dünyada ilk bilinen halının Sibirya’nın Altay Bölgesi’nde Pazırık koruganlarında yapılan arkeolojik kazılarda bulunmuştur. Bulunan bu halı Türk düğümüyle İÖ 5.-3. yüzyıllarında yapıldığı söylenmektedir. Gün yüzüne çıkan bu halı ilk halı sanatının Türklere özgü bir el sanatı dalı olduğunu kanıtlamaktadır.

Halının en yaygın yapıldığı bölge; Selçuklu topraklarından İran topraklarına kadar uzanan coğrafyada yapıldığı bilinmektedir. Özellikle Büyük Selçuklu Devleti'nin Anadolu’yu hakimiyeti altına almasından sonra bu topraklarda halı yapımı büyük bir oranda artmıştır. Dönemin günümüzde en eski halıları Konya'da Alaattin Camisi’nde ve Beyşehir Eşrefoğlu Camisi’nde bulunmuştur.

Selçuklu dönemine ait halılar genelde kök boyası ile geometrik desenler stilize ederek yapılmıştır. 14. yüzyıldan sonra yapılan halılarda daha çok hayvan motifleri daha yaygın kullanılmıştır.

Bu dönemde yapılan halıları genel olarak dört gruba ayırmak mümkündür.

Bunlar da sırasıyla: 

• Geometrik desenlerin yer aldığı zemin karelere bölünerek her kare içine sığan bir sekizgen yerleştirilmiştir.
• Dönemin bu halısında geometrik desenlerin yerine bitki motiflerinin yer aldığı zeminler kullanılmıştır. 
• Bezeme hem geometrik hem de bitki desenleri ile yapılmış ve zemin yine büyük karelere ayrılarak içlerine sığan sekizgenler yerleştirilmiştir.
• Bu grupta da ortada büyük bir kare yer almakta, etrafında da küçük kareler sıralanmıştır.

16. yüzyıldan sonra Holbein halıları çok fazla yapılmasa da bu sefer Lotto adı verilen halılar, Uşak Halıları denilen grubun ortaya çıkmasına neden olmuştur.  Daha sonra üçüncü ve dördüncü tip Holbein halıları da Bergama Halıları’nın ortaya çıkmasına öncülük etmiştir.

Halıcılıkta 15. yüzyılın sonu ve 16. yüzyıllarda Uşak ve çevresi Osmanlı halı sanatının en önemli merkezi haline gelmiştir. Bu dönemde Madalyonlu Uşak Halıları daha büyük, Yıldızlı Uşak Halıları ise daha küçük boyutlarda yapılmıştır. Diğer taraftan Uşak Halıları’nın Kuş motifli halıları ise ayrı bir grup oluşturur. Bu grupta yer alan motiflerde kuşu andıran desenler bulunur. Bergama Halıları geometrik desenler ve bitkisel motiflerle işlenmiştir.

16. yüzyılda Saray Halıları adı verilen Osmanlı halılarında ise Gördes düğümü yerine İran düğümü kullanılarak dokunmuştur. Bu halıların ana malzemesinde ipek kullanılmıştır. Saray halılarındaki desenlerde çiçek motifleri kullanılmıştır. Bu halıların yapımı 18. yüzyıla kadar sürmüştür. 19. yüzyılın sonlarına yaklaştığımızda artık halılar fabrikasyon olarak üretilmeye başlandığı için el tezgâhlarında dokunan halılar hem önem kazanmış hem de tarihi eser gibi ilgi görmeye başlamıştır.

Ülkemizde ünü dünyaca bilinen halılar arasında: Bergama, Kayseri, Sivas, Bünyan, Milas, Gördes, Uşak, Kütahya, Ladik, Hereke, Demirci, Karaman, Kula'da yapılan halılar yer almaktadır.

Kilim Nedir?

Yöreye göre çözgü veya arış denilen dikey ve atkı, geçki, argaç, arageçki ya da argeç denilen yatay iplerle dokunan, iki tarafı aynı, havsız yaygılara kilim denilmektedir. Bazan iplerin dikey veya yatay olarak ilerletilmesiyle yahut birkaç çözgü atlatılmasıyla motif işlenmiş cicim (cecim), zili (sili), sumak gibi diğer düz dokuma yaygılara da kilim denilir.

Ahmed Vefik Paşa kilimi tarif ederken: "ince ve tüysüz halı" tabirini kullanmıştır. Türkler'in halı, kilim, keçe benzeri yaygılara keviz/kiviz/kidiz dedikleri bilinmektedir. Anadolu'da bazı yörelerde bu isimler günümüzde hala kullanılmaktadır. Düz dokuma yaygılarından kilimin, yaklaşık tarihi 4000 yılı aşkın bir geçmişe sahip olduğu sanılmaktadır. Günümüze ulaşan kilim tekniği ile dokunmuş en eski parça firavunlar Mısır'ının XVIII. hânedan dönemine aittir ve IV. Tuthmosis'in (m.ö. 1425-1408) mezarından çıkarılmıştır.

Anadolu'da da Gordion (Yassıhöyük) kazılarında ise Frigler'e ait (m.ö. 1200-600) yün, keçi kılı, keten gibi malzemeden yapılmış sumak, cicim ve kilime benzer dokuma parçaları ele geçirilmiştir.

Güney Sibirya'daki Pazırık'ta milâttan önce V-IV. yüzyıllara tarihlenen ünlü Hun halısıyla birlikte keçe ve düz dokuma yaygılar, Kuzey Moğolistan'da da Noin-Ula'da atkı yüzlü dokuma, atkı atlamalı ve sarmalı cicim, zili ve sumak örnekleri bulunmuştur. Diğer taraftan, Peru'da bulunan ve milâttan önce VIII-II. yüzyıllar arasına tarihlenen parçalar bu tür dokumaların her kıtada eskiden beri bilindiğini göstermektedir.

Truva’da M.Ö. 2300 yıllarına ait bir kilim parçası bulunmuş olup, parça hakkında kesin bilgiler yoktur. Kilim, halı dışındaki havsız dokuma yaygılara genel olarak verilen isim olup, teknik olarak atkı iplikleri tarafından, çözgü ipliklerinin tamamen örtüldüğü Atkı Yüzlü veya Atkı Görünüşlü bir dokuma çeşididir. Bu gruba giren diğer dokumalar cicim, zili ve sumaktır.

Kilimlerde Kullanılan Renk ve Desenlerin Özellikleri

Kilim desenleri dokuma tekniğinden dolayı genellikle geometrik motiflerden oluşur. Mavi, turuncu, yeşil, lacivert, kırmızı, pembe, güvez en sık kullanılan renkler arasında yer alır. 

Kilim yüzeyinin desenlenmesi üç yolla mümkün olmaktadır.

• Önceden dokunmuş kilimler model olarak kullanılmaktadır.
• Dokuyucu kendi içinden geldiği gibi desenlemekte ve renklendirmektedir.
• Çizilmiş desenler kullanılmaktadır.

Çözgü (Arış) ipi, genellikle yün tiftik kıl veya pamuk ipinden çift bükümlüdür. Atkı (Argaç) ipi denilen renkli iplikler, çözgünün arasına geçirilirler. Atkı ipliklerinde, ince bükümlü ve koyunyünü kullanılır. Kilimler, yer yaygısı, seccade, yiyecek çuvalı, yastık, minder olarak isimlendirilir. Motif ve desenler, toplum yapısı içerisinde geleneklerin, törelerin, değerlerin ve inançların nesilden nesile aktarılmasını ve geçmişle gelecek arasında iletişim kurulmasını sağlar.

Halı ve Kilim Arasındaki Farklar Nelerdir?

• Her ikisininde yapılışı şekilleri ve yöntemleri farklıdır.
• Halılar genellikle kalın, kilimler ince dokunmaktadır.
• Kilim eskilerden kalma tekniklerle yapıldığı için günümüzde birçok evde pek rastlanmaz. 
• Halıların boyutları kilimlere göre daha büyük ve geniştir. 
• Kilimler dokunmaz, kilim yapımında daha çok ipler birbirine dolanarak ve birbirinden geçirilerek örülmek suretiyle yapılır.
• Halı yapımında çift düğüm yöntemiyle ilmiklenir ve makas ile kesilir. Her bir imek için bu teknik kullanılır.
• Genellikle 1 metreye 1 metre ipek halısı için 1 milyon düğüm atılabilir.
• Kilim halıları yapmak genellikle 1 ay alır, yün bir halıyı dokuma süresi ise 4-5 ayı bulabilir. İpek halı ise en az 1 yıl sürer.
• Kilimin desenleri genellikle daha simetriktir, halılarda bu simetri aranmaz.
• Halılar daha pahalıdır, kilimler daha ucuzdur.
• Halıları evlerimizin her yerine koyabiliriz, ancak kilimleri sadece belli başlı bölgelerde kullanırız. 
• Kilim ince bir halı tipidir.